Họ Nguyễn đã định cư trên nước Việt Nam từ hàng ngàn năm trước và trở thành một dòng họ quan trọng của đất nước. Thế nhưng, không phải ngay từ đầu họ Nguyễn đã là họ có đông dân nhất Việt Nam, mà có một số nguyên do sau:

Luồng di cư từ Trung Quốc       

Vào thời kỳ Nam – Bắc triều ở Trung Quốc, khoảng năm 420 đến 589, thiên hạ đại loạn, để lánh nạn và mưu sinh, một bộ phận không nhỏ cư dân ở các tỉnh An Huy, Chiết Giang, Hồ Bắc của Trung Quốc đã di cư sang Việt Nam. Trải qua thời gian, bộ phận cư dân này đã đồng hóa với dân bản địa, rồi tự đổi thành họ Nguyễn - dòng họ của người dân bản địa nơi đó.

Khoảng mấy trăm năm sau, vào thời Ngũ Đại – Thập Quốc (907 – 960), lại có thêm một bộ phận cư dân Trung Quốc di cư xuống phía Nam và cũng lấy họ Nguyễn. 

Những lần đổi họ lớn trong lịch sử   

Năm 1009, Lý Công Uẩn lên ngôi vua, lập ra nhà Lý. Rồi 216 năm sau, vị vua Lý cuối cùng là Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh. Nhà Lý mất, triều Trần được thành lập. Trong những năm đầu triều Trần, Thái sư Trần Thủ Độ là người nắm mọi quyền hành. Ông đã có những hành động quyết liệt nhằm hạn chế ảnh hưởng của người họ Lý. Trần Thủ Độ đã lấy lý do ông nội của Hoàng đế Trần Thái Tông Trần Cảnh là Trần Lý nên đã bắt tất cả người họ Lý phải đổi sang họ Nguyễn để tránh phạm húy. Lý do Trần Thủ Độ chọn họ Nguyễn thì đến nay vẫn chưa có lời giải thích phù hợp, nhưng mục đích của ông trong việc đổi họ này là để khai tử dòng họ vua vừa được hoán vị và để dòng họ Lý còn lẩn trốn trong dân gian khó lòng phục thù nhà Trần được.

Bản đồ nước Đại Việt thời nhà Lý - Trần (Nguồn. https://bandovietnamtreotuong.com)

Năm 1400, nhà Trần bị Hồ Quý Ly lật đổ. Lịch sử lặp lại, rất nhiều con cháu họ Trần cũng bị giết hại. Sử cũ chép rằng, năm 1400, Vua Trần Thuận Tông bị Hồ Quý Ly bức tử, nhiều đại thần nhà Trần đã liên thủ lại để tìm cách trừ khử Hồ Quý Ly. Thế nhưng, mưu lớn không thành, tất cả đều phải chết thê thảm. Rất nhiều tôn thất nhà Trần bị bắt giết hoặc bị ép làm nô lê. Sau sự kiện ấy, Hồ Quý Ly sai lùng bắt dư đảng chống đối liền mấy năm không ngớt. Nhưng rồi nhà Hồ cũng chẳng tồn tại được lâu. Năm 1407 nhà Hồ sụp đổ, con cháu họ Hồ phải đổi sang họ Nguyễn vì sợ bị trả thù.

Đến thế kỷ XVI, nhà Lê sơ suy vong. Mạc Đăng Dung cướp ngôi nhà Lê, lập ra triều Mạc. Đến năm 1592, nhà Mạc suy tàn, quân đội nhà Mạc thất bại trong cuộc chiến tranh với Nam triều của nhà Lê Trung hưng, phải bỏ chạy khỏi kinh thành Thăng Long lên Cao Bằng. Các con cháu của dòng họ Mạc cũng đổi sang nhiều họ khác, trong đó có họ Nguyễn để thoát khỏi các cuộc truy sát của chính quyền vua Lê chúa Trịnh. Sau khi nhà Mạc bị đánh đổ, nước ta rơi vào cảnh chia cắt Đàng Trong và Đàng Ngoài. Cả Chúa Trịnh ở Đàng Ngoài và Chúa Nguyễn ở Đàng Trong trên danh nghĩa đều là hai bề tôi của vua Lê, nhưng thực chất thì cả hai tập đoàn phong kiến này đều tạo thế lực cát cứ cho riêng mình như hai nước riêng biệt. Giai đoạn Trịnh – Nguyễn phân tranh này đã khiến nước Đại Việt bị chia cắt trong khoảng 150 năm. 

Đến năm 1802, Vua Gia Long thống nhất đất nước, lập ra triều Nguyễn. Một số con cháu họ Trịnh sợ bị trả thù nên đã đổi sang họ của kẻ thù (tức họ Nguyễn), số còn lại di cư sang Trung Quốc.

Bản đồ Việt Nam dưới thời Nguyễn, sau khi vua Gia Long thống nhất đất nước (Nguồn. https://commons.wikimedia.org/wiki)

Chính sách của vương triều Nguyễn

Dưới thời nhà Nguyễn, luật pháp của nhà nước cho phép những người mang họ Nguyễn có nhiều quyền lợi nên nhiều người đã đổi sang họ Nguyễn để được hưởng đặc quyền. Thêm vào đó, những vua nhà Nguyễn thường phong quốc tính cho những người có công lớn với triều đình nên người họ Nguyễn ngày càng đông hơn.

Chính sách của chính quyền đô hộ Pháp

Sách sử chép rằng, từ xưa ở nước ta chỉ có những người thuộc dòng dõi quý tộc mới có họ, còn những người thuộc tầng lớp bình dân thì thường không mang họ. Đến thế kỷ XIX, khi Việt Nam trở thành thuộc địa của người Pháp, lần đầu tiên người Pháp có cuộc điều tra về dân số với quy mô lớn nhất, rộng khắp Việt Nam. Thế nhưng vì đại đa số người dân ở tầng lớp thấp đều không có họ, nên chính quyền Pháp không có cách nào để thống kê tổng kết. Người Pháp đã nghĩ ra một cách: Tất cả những ai không có họ thì cho lấy họ Nguyễn, vì triều Nguyễn là triều đại cuối cùng của người Việt. Đây là lần mở rộng dòng họ có quy mô lớn nhất lịch sử của họ Nguyễn, mà không dòng họ nào có thể đạt được. Trên thực tế, trước khi có sự tham gia của người Pháp, họ Nguyễn vẫn là dòng họ lớn nhất Việt Nam, nhưng để họ Nguyễn chiếm tỷ lệ áp đảo như hiện nay thì không thể không kể tới tác động kể trên của người Pháp.

Ngày nay, họ Nguyễn đã trở thành một dấu hiệu nhận diện đặc trưng của người Việt. Dù lớn lên ở Việt Nam hay hải ngoại, chỉ cần nghe phát âm họ Nguyễn là chúng ta biết ngay đó là đồng bào của mình.